Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe ýurdumyzyň milli ykdysadyýetiniň ähli pudaklarynda bolşy ýaly, ýangyç-energetika toplumynda hem giň gerimli özgertmeler durmuşa geçirilýär. Şunda ykdysadyýetiň durnukly ösüşiniň, Watanymyzyň mundan beýläk-de gülläp ösmeginiň, halkymyzyň abadan durmuşynyň üpjün edilmeginde möhüm orny eýeleýän nebitgaz senagatynyň ägirt uly mümkinçilikleriniň netijeli peýdalanylmagyna uly ähmiýet berilýär.

Uglewodorod serişdeleriniň baý gorlaryna eýe bolan Türkmenistanda nebitgaz senagaty milli ykdysadyýetiň binýatlyk pudagy hasaplanýar. Hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedowyň baştutanlygynda yzygiderli durmuşa geçirilýän energetika syýasaty nebitgaz toplumyny hemmetaraplaýyn ösdürmäge we onuň halkara energetika ulgamyna goşulyşmagyny üpjün etmäge gönükdirilendir. Ýurdumyzda bu pudakda amala aşyrylýan iri taslamalar diňe bir ykdysady ähmiýete eýe bolman, eýsem, sebit we ählumumy energetika howpsuzlygyny pugtalandyrmakda-da möhüm wezipäni ýerine ýetirýär. Ýangyç-energetika toplumynda ösüşleriň gazanylmagy ykdysadyýetiň senagat-innowasion taýdan ösüşini çaltlandyrmakda wajyp ähmiýete eýedir. Şoňa görä, uglewodorod serişdelerini gaýtadan işlemek boýunça innowasion önümçilikleriň kemala getirilmegi esasy wezipeleriň biri hökmünde kesgitlenildi. Şunda nebit senagatyna aýratyn orun degişlidir.

Nebit diňe bir ýangyç serişdesi bolmak bilen çäklenmän, himiýa senagatynyň hem binýatlaýyn esasyny emele getirýär. Bu ugurda ýurdumyzyň nebithimiýa pudagynyň öňdebaryjy kärhanalary bolan Türkmenbaşydaky nebiti gaýtadan işleýän zawodlar toplumynda we Seýdiniň nebiti gaýtadan işleýän zawodynda dürli senagat önümleri — ýokary oktanly awtoulag benzini, uçar, yşyklandyryş kerosini we tehniki kerosin, suwuklandyrylan gaz, dizel ýangyjynyň dürli görnüşleri, çalgy ýaglary, polipropilen, elektrodly taplanan koks, ýol we gurluşyk bitumy, dürli galyňlykdaky gaplama plýonkasy öndürilýär.

Häzirki wagtda gaz pudagy ýangyç-energetika toplumynyň möhüm binýadyny emele getirip, ýurdumyzyň umumy senagat önümçiliginiň esasy bölegini düzýär. Bu pudakda täze ýataklary ýüze çykarmak, barlaglary geçirmek we ulanmaga bermek işi uglewodorod serişdelerini ibermekden we saklamakdan başlap, taýýar önümi sarp edijilere ýetirmäge çenli önümçilik işiniň ähli tapgyrlarynda ornaşdyrylan öňdebaryjy tehnologiýalar arkaly amala aşyrylýar. Diýarymyzyň gazy gaýtadan işleýän pudagy täze zawodlaryň işe girizilmegi bilen yzygiderli ösdürilýär. Şunda gaz çig malyny düýpli gaýtadan işleýän ýokary tehnologiýaly önümçilikleriň döredilmegine aýratyn ähmiýet berilýär. Munuň özi Türkmenistanyň halkara energetika bileleşiginiň öňdebaryjylarynyň biri hökmünde eýeleýän ornuny pugtalandyrmaga ýardam edýär. Şundan ugur alyp, soňky ýyllarda Türkmenistan energetika howpsuzlygy meselesine dünýä jemgyýetçiliginiň ünsüni çekip, öňdebaryjy energetika döwletleriniň biri hökmünde netijeli halkara hyzmatdaşlygy ilerledýär.

Her ýyl geçirilýän duşuşyklardyr maslahatlar ýurdumyza bildirilýän uly gyzyklanma şaýatlyk edip, hyzmatdaşlygy ýola goýmak üçin täze mümkinçilikleri açýar. Şu ýylyň oktýabrynda geçirilen «Türkmenistanyň nebiti we gazy — 2025» atly XXX halkara maslahat we sergi munuň aýdyň güwäsidir. Energetika hyzmatdaşlygyny pugtalandyrmak, Türkmenistanyň ýangyç-energetika toplumynyň durnukly ösüşini üpjün etmek maksady bilen, döwlet hem-de hususy düzümleriň arasynda strategik hyzmatdaşlygy ýola goýmaga ýardam bermek, geljegi uly nebitgaz taslamalary bilen tanyşdyrmak, energetika merkezi hökmünde Türkmenistanyň eýeleýän ornuny seljermek arkaly sebitde energetika özara baglanyşygyny ösdürmek bu çäräniň esasy maksady boldy.

Utgaşykly görnüşde geçirilen forumyň işine ýurdumyzyň degişli döwlet edaralarynyň, daşary ýurtlaryň meşhur işewürlik düzümleriniň, maliýe edaralarynyň, abraýly halkara guramalaryň, Türkmenistanda işleýän diplomatik wekilhanalaryň ýolbaşçylary we wekilleri, bu ugurda öňdebaryjy kompaniýalaryň bilermenleri gatnaşdylar. Umuman, bu forum 1 müň 400-den gowrak wekili, 100-den hem köp kompaniýany bir meýdança jemledi. Foruma gatnaşanlaryň wekilçilikli düzümi ýurdumyz bilen hyzmatdaşlyga gyzyklanma bildirýänleriň sanynyň artýandygyny görkezýär. Dünýäniň işewür toparlarynyň Türkmenistan bilen hyzmatdaşlygy ösdürmäge çalyşmaklary ýurdumyzyň alyp barýan “Açyk gapylar” syýasaty, deňhukukly we özara bähbitli döwletara gatnaşyklary, energetika ulgamyndaky netijeli başlangyçlary bilen şertlendirilendir.

Hormatly Prezidentimiziň halkara maslahata we sergä gatnaşyjylara iberen Gutlagynda her ýyl geçirilmegi asylly däbe öwrülen bu forumyň ýurdumyzyň ýangyç-energetika toplumyny ösdürmegiň ileri tutulýan ugurlary, özara bähbitli hyzmatdaşlygy işjeňleşdirmegiň ýollary, nebitgaz pudagyna täze tehnologiýalary ornaşdyrmagyň hem-de önümçiligi döwrebaplaşdyrmagyň häzirki zaman usullary barada pikir alyşmaga ýardam berýändigi bellenilýär. Maslahatyň çäklerinde «Halkara parahatçylyk we ynanyşmak ýylynda ählumumy energiýanyň geljegini şekillendirmek — innowasiýa, energetika geçişi we strategik hyzmatdaşlyk», «Türkmen tebigy gazynyň artýan orny: eksport ugurlarynyň giňeldilmegi we energetika geçişine itergi bermek», «Energetika geçişi üçin çig mal serişdeleri: maýa goýumlar üçin täze mümkinçilikler» ýaly mowzuklar boýunça möhüm meseleler ara alnyp maslahatlaşyldy. Maslahata gatnaşyjylar kuwwatly energetika döwleti hökmünde Türkmenistanyň eýeleýän ornuny belläp, ýurdumyzyň ägirt uly möçberdäki uglewodorod baýlyklarynyň Durnukly ösüş maksatlaryna ýetmek üçin ygtybarly binýat bolup hyzmat edýändigini nygtadylar. Maslahatyň dowamynda resmi däl söhbetdeşlikler hem geçirildi. Türkmenistanda işleýän öňdebaryjy halkara nebitgaz kompaniýalarynyň ýolbaşçylary dünýäniň strategik taýdan iň ähmiýetli energetika bazarlarynyň birinde iş alyp barmagyň mümkinçilikleri barada öz garaýyşlaryny beýan etdiler. Şeýle-de olar türkmen kompaniýalary bilen uzak möhletleýin hyzmatdaşlygy ýola goýmak we taslamalary durmuşa geçirmek babatda tejribe paýlaşdylar.

Amatly maýa goýum ýagdaýy, işewürligi üstünlikli alyp barmak üçin ähli şertler döredilen Türkmenistan nebitgaz pudagynda uzak möhletleýin, özara bähbitli hyzmatdaşlygy ugur edinýär. Bu babatda ýurdumyz dünýäniň onlarça döwleti, öňdebaryjy tehnologiýalara eýe bolan iri daşary ýurt kompaniýalary, maliýe düzümleri, halkara guramalar bilen oňyn gatnaşyklary ýola goýdy. Ýurdumyz Halkara energetika hartiýasynyň doly hukukly agzasydyr. Şeýle hem Türkmenistanyň başlangyjy esasynda BMG-niň Baş Assambleýasy tarapyndan energiýa serişdeleriniň ygtybarly we durnukly üstaşyr geçirilmegi bilen bagly Kararnamalar kabul edildi. Bu başlangyçlar Türkmenistanyň ählumumy energetika howpsuzlygynyň üpjün edilmegine goşýan uly goşandynyň aýdyň güwäsidir.

Türkmen tebigy gazyny daşarky bazarlara ibermek Garaşsyz Watanymyzyň energetika strategiýasynyň esasy ugurlarynyň biridir. Bu ugurda Türkmenistan energetika diplomatiýasyny üstünlikli durmuşa geçirýär. Şunuň bilen baglylykda, Türkmenistan — Owganystan — Pakistan — Hindistan (TOPH) gaz geçirijisiniň taslamasy ägirt uly geoykdysady ähmiýete eýedir. Gahryman Arkadagymyz tarapyndan başy başlanyp, sebit döwletleriniň doganlyk halklarynyň abadançylygyna gönükdirilen bu energetika taslamasy diňe bir türkmen gazynyň Günorta Aziýanyň iri döwletlerine uzak möhletleýin esasda iberilmegini üpjün etmek bilen çäklenmän, tutuş sebitiň durmuş-ykdysady ösüşi, sebitde parahatçylygy, durnuklylygy, howpsuzlygy pugtalandyrmak üçin hem kuwwatly binýat bolar. TOPH taslamasynyň amala aşyrylmagy, aýratyn-da, Owganystanda parahatçylygyň berkarar edilmegi, täze iş orunlaryny döretmek ýaly möhüm meseleleriň çözülmeginde uly ähmiýete eýedir.

Türkmen halkynyň Milli Lideri, Türkmenistanyň Halk Maslahatynyň Başlygy Gurbanguly Berdimuhamedowyň TOPH gaz geçiriji taslamasynyň Arkadagyň ak ýoly bilen Serhetabat — Hyrat gaz geçirijisiniň nobatdaky tapgyrynyň gurluşygyna badalga berilmegi mynasybetli geçirilen dabaraly mejlisde eden çykyşynda belleýşi ýaly, bu taslamanyň gurluşygyna owgan raýatlary hem işe çekiler we onuň doly durmuşa geçirilmegi bilen, owgan halky üçin täze iş orunlary dörediler. Her ýyl Owganystana ortaça 1 milliard amerikan dollaryndan gowrak serişdeler gelip gowşar. Munuň özi diňe bir türkmen-owgan gatnaşyklaryna däl, tutuş sebite hem öz oňyn täsirini ýetirer. Geosyýasy we geoykdysady ähmiýeti bolan TOPH taslamasy diňe bir gaz geçiriji bolmak bilen çäklenmän, eýsem, hyzmatdaşlygyň, özara ykdysady gatnaşyklaryň, umumy abadançylygyň bähbidine gönükdirilen tagallalaryň hem nyşanydyr. Şunuň bilen bir hatarda, ol sebitiň ýurtlarynyň arasyndaky ynanyşmagy pugtalandyrmak üçin köpri bolup hyzmat edýär.

Mälim bolşy ýaly, Gahryman Arkadagymyzyň gatnaşmagynda geçen ýylyň sentýabrynda uzynlygy 153 kilometr bolan Arkadagyň ak ýoly bilen Serhetabat — Hyrat gaz geçirijisiniň Owganystanyň Hyrat welaýatyna barýan nobatdaky tapgyrynyň gurluşyk işlerine badalga berildi. Şeýle giň gerimli taslamalaryň durmuşa geçirilmegi Türkmenistanyň we Owganystanyň hoşniýetli goňşuçylyk gatnaşyklarynyň aýdyň mysalydyr. Olar diňe bir taslama gatnaşyjy ýurtlaryň däl-de, eýsem, tutuş sebitiň döwletleriniň durmuş-ykdysady ösüşine-de oňyn täsirini ýetirer.

Hazar deňziniň türkmen kenaryny we «Galkynyş» gaz känini senagat taýdan özleşdirmek hem ýurdumyzyň ýangyç-energetika strategiýasynyň örän möhüm we geljegi uly ugrudyr. Bu babatda daşary ýurt maýa goýumlaryny çekmek boýunça degişli işler alnyp barylýar. Önümi paýlaşmak baradaky şertnamalar esasynda dünýäniň öňdebaryjy nebit kompaniýalary bilen hyzmatdaşlyk edilýär. Ýurdumyz daşary ýurtly hyzmatdaşlar bilen energetika hyzmatdaşlygynyň çägini giňeldýär, ägirt uly tebigy serişdelere, uglewodorodlaryň baý gorlaryna eýe bolmak bilen, olary bütin adamzadyň bähbidine ulanmaga çalyşýar. Geosyýasy we ykdysady ýagdaýyň amatly bolmagy, energiýa serişdeleriniň daşary ýurtlara iberilýän ugurlarynyň diwersifikasiýalaşdyrylmagy netijesinde ýurdumyz deňhukukly, özara bähbitli hyzmatdaşlyk ýörelgelerine eýerip, dünýä giňişliginde eýeleýän ornuny yzygiderli pugtalandyrýar. Energetika ulgamynda döwletara hyzmatdaşlygyň giňeldilmegi Türkmenistanyň ykdysady strategiýasynyň ileri tutulýan ugrudyr. BMG-niň Baş Assambleýasy tarapyndan kabul edilen 2030-njy ýyla çenli döwür üçin durnukly ösüş ulgamynda Gün tertibini üstünlikli durmuşa geçirmegiň möhüm şerti hökmünde bu hyzmatdaşlyga uly üns berilýär.

Ýurdumyzda uglewodorod ýataklaryny özleşdirmegiň ekologiýa bilen bagly ugurlaryna, ekologik taýdan arassa harytlardyr hyzmatlar bilen üpjün etmek meselelerine aýratyn ähmiýet berilýär. Kömürturşy gazynyň daşky gurşawa goýberilýän möçberini azaltmak we tebigy gaza bolan islegiň artmagy dünýä jemgyýetçiliginiň howanyň üýtgemegine garşy göreşmäge çuňňur gyzyklanma bildirýän döwründe dünýä energetikasynyň ösüşinde esasy uzak möhletleýin ugurdyr. Häzirki wagtda ekologiýa meselesi Durnukly ösüş maksatlarynyň ilkinji wezipeleriniň hatarynda esasy orna çykarylýar. Şunuň bilen baglylykda, energiýa serişdelerini gaýtadan işlemek ulgamynda hyzmatdaşlygy ösdürmek, täze ekologik standartlaryň çäklerinde öňdebaryjy tehnologiýalary alyşmak, ekologik taýdan arassa önümçilikleri işe girizmek bu maksatlary durmuşa geçirmekde ileri tutulýan ugurlardyr. Durnukly ösüş maksatlary ekoulgama aýawly çemeleşmek we “ýaşyl” tehnologiýalary ulanmak arkaly innowasion ösüşi işjeňleşdirmegi, geljek nesiller üçin daşky gurşawy goramagy maksat edinýär. Dünýä ykdysadyýetiniň ösüşi energiýanyň sarp edilişiniň artmagy bilen baglanyşyklydyr. Şunda daşky gurşawa ýetirilýän zyýanyň öňüni alýan az çykdajyly energiýa serişdelerini öndürmäge bolan çemeleşme uly gyzyklanma eýe bolýar.

Ekologik ýagdaýa bildirilýän talaplar ýurdumyzyň ýangyç-energetika toplumynda özgertmeleri amala aşyrmagyň kesgitleýji şertidir. Türkmenistanda tebigy serişdeler özleşdirilende, olaryň rejeli ulanylýandygyny, daşky gurşawy goramak babatda yzygiderli alada edilýändigini, sebitiň we dünýäniň energetika howpsuzlygy bilen bagly meseleler boýunça wajyp halkara başlangyçlaryň öňe sürülýändigini bellemek gerek. Ekologik kadalaryň berjaý edilmegine aýratyn ähmiýet berilýän senagat desgalarynyň ulanmaga berilmegi munuň aýdyň mysalydyr. Häzirki wagtda ýurdumyzda energiýa serişdeleri gazylyp alnanda, önümçilige netijeli gorag tehnologiýalary ornaşdyrylanda ekologik töwekgelçilikleri azaltmak, döwrebap dolandyryş çözgütlerini ulanmak boýunça degişli işler geçirilýär. Netijede, bu ugurda kadalaşdyryjy hukuk binýady döredildi. Türkmenistanyň bu babatda öňe süren başlangyçlary dünýä bileleşiginiň doly goldawyna eýe bolup, energiýa serişdeleriniň öndürilmegi bilen birlikde, olaryň üstaşyr iberilmegi, ulanylmagy ýaly ulgamlary gurşap alýan ählumumy energetika howpsuzlygyny üpjün etmek boýunça BMG-niň Kararnamalary bilen berkidildi.

Mälim bolşy ýaly, 2023-nji ýylyň dekabrynda BAE-niň Dubaý şäherinde geçirilen BMG-niň Howanyň üýtgemegi baradaky Çarçuwaly konwensiýasyna gatnaşyjy taraplaryň 28-nji maslahatynda (COP28) hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedow Türkmenistanyň Ählumumy metan borçnamasyna goşulýandygyny we ýurdumyzyň howanyň üýtgemegi bilen bagly meseleleri çözmekde halkara guramalar, hyzmatdaş döwletler bilen işjeň gatnaşyklary dowam etdirjekdigini belledi. Ählumumy metan borçnamasyna goşulyp, Türkmenistan energetika pudagyny düýpli döwrebaplaşdyrmak we beýleki degişli çäreleri durmuşa geçirmek arkaly 2030-njy ýyla çenli parnik gazlarynyň zyňyndylaryny doly aradan aýyrmagy, uzak möhletleýin döwürde her ýyl öz hasabyna zyňyndylary ep-esli azaltmagy, halkara guramalaryň we maliýe düzümleriniň goldawy bilen dünýä jemgyýetçiliginiň bu ugurdaky tagallalaryna goşant goşmagy meýilleşdirýär.

Häzirki döwürde nebitgaz toplumynda innowasion, ylmy-tehniki çözgütleriň ornaşdyrylmagyna aýratyn ähmiýet berilýär. Önümçilik işiniň ähli tapgyrlaryny — gözlegden, çykarmakdan we eksportdan başlap, dolandyryş, gözegçilik merkezleriniň üsti bilen awtomatlaşdyrmak esasy wezipedir. Howanyň üýtgemegi bilen bagly meseleleri çözmekde geljegiň ýangyjyna — wodoroda aýratyn orun degişlidir. Energetika tehnologiýalarynyň düzümine innowasiýalaryň girizilmegi bilen, wodorod energetikasy täze bazarlary «özleşdirmäge» girişýär. Ol senagat önümçiliginde ulanylanda, parnik gazlaryny emele getirmezden, ýylylyk bilen üpjün edip bilýär. Çünki onuň ýylylyk döretmek kuwwaty ýangyjyň beýleki görnüşlerinden üç esse ýokarydyr. Gaz zyňyndylary bolmazdan arassa ýangyç hökmünde ulanylmagy, howpsuzlygy, tygşytlylygy, bäsdeşlige ukyplylygy bu energiýa serişdesiniň artykmaçlyklarydyr. Mundan başga-da, ony energiýany toplaýjy hökmünde peýdalanyp bolýar.

Ýurdumyzyň nebitgaz pudagynda möhüm taslamanyň durmuşa geçirilmegi Watanymyzyň ykdysady kuwwatynyň mundan beýläk-de pugtalandyrylmagyny, halkymyzyň ýaşaýyş-durmuş derejesiniň has-da gowulandyrylmagyny üpjün eder. Umuman, Türkmenistanyň ýangyç-energetika toplumy oýlanyşykly strategik diwersifikasiýa syýasaty we döwlet goldawy esasynda yzygiderli ösdürilýär. Bu pudakda amala aşyrylýan maýa goýum taslamalary diňe bir milli ykdysadyýetiň ýokary girdejililigini üpjün etmek bilen çäklenmän, eýsem, sebitiň energetika durnuklylygyna-da mynasyp goşant goşýar.