Şu gün BMG-niň Deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan döwletler boýunça üçünji maslahatynyň çäklerinde BMG-niň düzüm birlikleriniň we beýleki halkara guramalaryň guramagynda birnäçe ugurdaş çäreler geçirildi. Olarda DÇBÖBD-niň ykdysadyýetlerini ösdürmek, durnuklylygy pugtalandyrmak bilen bagly meselelere garaldy.

Tehnologiýalar we innowasiýalar arkaly deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan döwletlerde özgertmeleri öňe sürmek mowzugyna bagyşlanan çäre şolaryň esasylarynyň biri boldy. Onda durnukly özgertmeleri üpjün etmekde tehnologiýalaryň, innowasiýalaryň eýeleýän möhüm ornuna üns çekildi. Hususan-da, ulag-logistika ulgamyna döwrebap tehnologiýalary ornaşdyrmagyň, “akylly” ulag ulgamlarynyň mümkinçiliklerinden peýdalanylmagynyň ýük dolanyşygyny ýeňilleşdirmek we çaltlaşdyrmak arkaly söwda hem-de ýol çykdajylaryny azaltmaga ýardam berýändigi bellenildi. “Ýaşyl” tehnologiýalaryň, gaýtadan dikeldilýän energiýa çeşmeleriniň ulanylmagy, “ýaşyl” logistika çözgütleriniň ösdürilmegi barada hem çykyşlar diňlenildi. Uzak möhletleýin durnukly ösüşi gazanmakda sanly ykdysadyýetiň ornuny aýratyn bellemek gerek. Sanly hyzmatlaryň, elektron söwdanyň, maglumat tehnologiýalarynyň we uzak aralykdan dolandyryş ulgamynyň ösdürilmegi harytlaryň fiziki üpjünçiligine bagly bolmadyk täze girdeji we iş çeşmelerini döredip biler. Oba hojalygyna, bilim ulgamyna, hökümet edaralaryna häzirki zaman tehnologiýalarynyň ornaşdyrylmagy ilatyň ýaşaýyş-durmuş derejesini, ykdysady ösüşiň netijeliligini ýokarlandyrmaga itergi berýär.

BMG-niň Adam hukuklary boýunça ýokary komissarynyň müdirliginiň guramagynda geçirilen “Deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan döwletler üçin Hereketleriň Awaza maksatnamasyny ýerine ýetirmegiň çäklerinde ösüşe bolan hukugy durmuşa geçirmek” atly çärede bu ugurda öňde goýlan wezipeler bilen baglanyşykly pikir alyşmalar boldy. Ösüşe bolan hukuk BMG-niň Ösüş hukugy barada Jarnamasynda tassyklanan, halkara derejede ykrar edilen hukukdyr. Bu hukuk her bir döwletiň hem-de adamyň ykdysady, jemgyýetçilik, medeni, syýasy ösüşe gatnaşmaga, ondan peýdalanmaga hem-de goşant goşmaga hukugynyň bardygyny aňladýar. Hususan-da, ösüş adam bähbitlerine gönükdirilip, durmuşyň ähli taraplaryny öz içine almalydyr. Ösüşiň peýdasy hemmeler üçin elýeterli bolmalydyr. Hereketleriň Awaza maksatnamasynyň çäklerinde ösüşiň sanly tehnologiýalar bilen bagly ugurlary, internetiň hem-de sanly hyzmatlaryň hemmeler üçin elýeterliliginiň üpjün edilmegi göz öňünde tutulýar. Bellenilişi ýaly, sanly tehnologiýalar geografik ýerleşişine garamazdan, DÇBÖBD üçin täze mümkinçilikleri açýar. Elektron söwdanyň, maglumat tehnologiýalary hyzmatlarynyň ösmegi bu ýurtlary sanly infrastruktura göni daşary ýurt maýa goýumlary üçin has özüne çekiji edýär.

“Afrikada ýerleşýän deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan döwletlerde azyk howpsuzlygyny berkitmek: durnukly azyk ulgamlaryny emele getirmek üçin hususy pudagyň maliýeleşdirilmegi, söwdanyň giňeldilmegi we sebitleýin integrasiýa” atly çäre hem häzirki döwrüň möhüm meseleleriniň birine bagyşlandy. Onuň dowamynda tutuş yklymyň ykdysady mümkinçiliklerini giňeltmek boýunça wezipeler ara alnyp maslahatlaşyldy. Afrikada ýerleşýän deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan döwletlerde azyk howpsuzlygyny pugtalandyrmak, yklymyň halklarynyň ýaşaýyş-durmuş derejesini gowulandyrmak BMG-niň Durnukly ösüş maksatlaryna ýetmek nukdaýnazaryndan wajyp ähmiýete eýedir. Şunda durnukly azyk ulgamlaryny döretmek üçin hususy pudagy maliýeleşdirmek, bu ýurtlaryň söwda mümkinçiliklerini giňeltmek, sebitleýin integrasiýa ýaly toplumlaýyn çemeleşmeler zerurdyr. Bular barada aýtmak bilen, çykyş edenler oba hojalyk önümlerini öndürijileri hemmetaraplaýyn goldamak we bu işe halkara maliýe düzümlerini çekmek boýunça teklipleri öňe sürdüler.

BMG-niň Senagat ösüşi guramasy (UNIDO) tarapyndan guralan ugurdaş çärede deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan döwletlerde oba hojalyk pudagyna maýa goýumlary çekmek boýunça innowasion çözgütleri giňeltmegiň meseleleri ara alnyp maslahatlaşyldy. Bellenilişi ýaly, DÇBÖBD uly möçberli ulag çykdajylary, bazarlara elýeterliligiň çäkliligi, howanyň üýtgemegi we infrastruktura mümkinçilikleri ýaly päsgelçilikler sebäpli oba hojalygyna maýa goýumlary çekmekde özboluşly kynçylyklar bilen ýüzbe-ýüz bolýarlar. Olary ýeňip geçmek üçin pudaga gönükdirilýän maliýe serişdeleriniň artdyrylmagyny üpjün etmek, innowasion çözgütleri höweslendirmek zerurdyr. Şunuň bilen baglylykda, ýurdumyzyň oba hojalygyny ösdürmekdäki tejribesiniň nusgalyk häsiýete eýedigi bellenildi. Nygtalyşy ýaly, Türkmenistanyň oba hojalyk pudagy yzygiderli ösdürilýär we onuň eksport mümkinçilikleri pugtalandyrylýar, döwrebap tehnologiýalaryň, ylmyň soňky gazananlarynyň ornaşdyrylmagyna möhüm ähmiýet berilýär. Häzirki döwrüň wajyp talaby bolan «ýaşyl» ykdysadyýet konsepsiýasynyň oba hojalyk pudagyna ornaşdyrylmagy durnukly ösüşi, ekologik abadançylygyny üpjün etmäge ýardam berýär. Bu ugurda ýurdumyzda ylmy-barlag edaralary tarapyndan ekinleriň toprak-howa şertlerine laýyk gelýän hem-de gurakçylyga durnukly, ýokary hasyl berýän täze tohumlaryny döretmek, olary önümçilige ornaşdyrmak boýunça zerur işler geçirilýär.

“Durnukly ösüş üçin Gün energiýasyny giňeltmek arkaly deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan döwletlerde maýa goýumlary we innowasiýalary ornaşdyrmak” atly mejlis gaýtadan dikeldilýän energiýa çeşmeleriniň ykdysady ösüşe goşýan goşandyna bagyşlandy. Gün energiýasynyň elýeterliligini ýokarlandyrmagyň, energetiki geçişiň, “ýaşyl” tehnologiýalaryň DÇBÖBD üçin durnukly ösüş babatda döredýän mümkinçilikleri mejlise gatnaşyjylaryň çykyşlarynyň esasyny düzdi. Bu ugurdaky maýa goýumlar we innowasiýalar bu ýurtlarda ykdysady ösüşi höweslendirip biler. Gün energiýasynyň peýdaly tarapy barada aýdylanda, ol daşyndan getirilýän gymmat bahaly ýangyçlara garaşlylygy azaldýar. Şeýle hem ol merkezleşdirilmedik energiýa önümçiligine eýe bolandygy üçin merkezi energetika ulgamyna birikdirilmedik obalarydyr çetki ilatly nokatlary elektrik energiýasy bilen üpjün etmäge mümkinçilik berýär. Gün energiýasy parnik gazlarynyň zyňyndylaryny azaltmaga ýardam berýän arassa energiýa çeşmesidir. Şunuň bilen baglylykda, Gün energiýasyna esaslanýan energetika üpjünçilik ulgamlaryny döretmegiň mümkinçiliklerine seljerme berildi.

“Biologik köpdürlülik hakynda Konwensiýanyň deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan döwletler üçin döredýän mümkinçilikleri” atly mejlisde çykyş edenler ekologik durnuklylygy üpjün etmek boýunça halkara hukugyndan gelip çykýan wezipeleri durmuşa geçirmegiň meseleleri barada durup geçdiler. Bellenilişi ýaly, 1992-nji ýylda Rio-de-Žaneýro şäherinde kabul edilen Biologik köpdürlülik hakynda Konwensiýa, adyndan belli bolşy ýaly, bioköpdürlüligi gorap saklamak, onuň düzüm böleklerini rejeli peýdalanmak, genetiki baýlyklardan peýdalanmak bilen baglanyşykly peýdany adalatly we deň derejeli paýlaşmak ýaly maksatlara ýetmegi göz öňünde tutýan halkara resminamadyr.

Mälim bolşy ýaly, oba hojalygy DÇBÖBD-niň ykdysadyýetinde möhüm orun eýeleýär. Şunuň bilen baglylykda, Konwensiýada biodürlüligi gorap saklaýan durnukly oba hojalygyny kemala getirmäge, oba hojalyk ekinleriniň ýerli tohumlaryny köpeltmäge, tokaý hojalygyny ösdürmäge we beýleki meselelere orun berilýär. Türkmenistan bu möhüm Konwensiýa goşulmak bilen, öz üstüne alan borçnamalaryny üstünlikli ýerine ýetirýär. Ýurdumyzda alnyp barylýan döwlet ekologiýa syýasatynyň esasy maksady tebigy baýlyklarymyzy rejeli peýdalanmakdan, ösümlik we haýwanat dünýäsini baýlaşdyrmakdan, täsin, gaýtalanmajak gözel tebigatymyzy aýawly saklamakdan ybaratdyr.

BMG-niň Ýewropa ykdysady komissiýasy tarapyndan guralan “Deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan döwletler üçin ulag we söwdany ýeňilleşdirmek babatda BMG-niň hukuk gurallaryny ulanmak” atly ugurdaş çäre Milletler Bileleşiginiň binýadynda işlenip taýýarlanylan kadalaşdyryjy hukuk namalarynyň ähmiýeti barada pikir alyşmak üçin esasy meýdançalaryň biri boldy, DÇBÖBD deňze göni elýeterliligiň bolmazlygy, üstaşyr ulag çykdajylarynyň möçberiniň ýokary bolmagy sebäpli käbir päsgelçilikler bilen ýüzbe-ýüz bolýar. Birleşen Milletler Guramasy bu meseleleriň çözgüdini tapmaga gönükdirilen birnäçe hukuk resminamalaryny hödürläp, bu ýurtlaryň durnukly ösüşini üpjün etmekde aýgytlaýjy orny eýeleýär. Şol resminamalaryň hatarynda deňze çykmak we üstaşyr geçmek hukugyny üpjün edýän BMG-niň Deňiz hukugy baradaky Konwensiýasyny, DÇBÖBD-niň üstaşyr söwdasy baradaky Konwensiýany bellemek bolar.

Bu ugurda Birleşen Milletler Guramasynyň Ýewropa ykdysady komissiýasynyň, Halkara söwda hukuklary baradaky komissiýasynyň (UNCITRAL) işine aýratyn üns çekildi. UNCITRAL DÇBÖBD-niň söwda amallaryny ýönekeýleşdirmek bilen gönüden-göni baglanyşykly halkara söwda hukugyny durmuşa geçirmäge we döwrebaplaşdyrmaga gönükdirilen hukuk resminamalaryny işläp düzýär. Şolaryň hatarynda Birleşen Milletler Guramasynyň Harytlaryň deňiz arkaly doly ýa-da bölekleýin halkara daşamalary baradaky şertnamalar hakynda Konwensiýasy (Rotterdam düzgünleri) ýaly hukuk gurallary hem bardyr. BMG-niň Baş Assambleýasy tarapyndan DÇBÖBD üçin işlenip taýýarlanylan Hereketleriň Almaty maksatnamasy, Hereketleriň Wena maksatnamasy, 2024 — 2034-nji ýyllar üçin Hereketleriň Awaza maksatnamasy hem bu ýurtlarda ulag we söwda amallaryny ýeňilleşdirmek üçin syýasy-hukuk binýadyny emele getirýär.

“Deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan döwletlerde elektron söwda üçin institusional düzümler we sanly döwlet infrastrukturalary” atly mejlisde söwda ulgamynda öňde goýlan wezipeleri ýerine ýetirmegiň meselelerine seredildi. Elektron söwdany ösdürmek ykdysadyýeti diwersifikasiýalaşdyrmagyň we DÇBÖBD-de geografik päsgelçilikleri ýeňip geçmek üçin esasy ugurlaryň biridir. Bu ulgamyň durnukly ösdürilmegi bolsa netijeli sanly döwlet infrastrukturasyna esaslanýan institusional düzümleriň sazlaşykly işini talap edýär. Elektron söwda ulgamynyň institusional düzümleri diýlip onlaýn söwdanyň işini kadalaşdyrýan we goldaýan düzgünleriň, kadalaryň, gurallaryň we mehanizmleriň toplumyna düşünilýär. Bu düzümler elektron amallaryň ygtybarlylygyny, howpsuzlygyny, netijeliligini üpjün edýär.

Sanly döwlet infrastrukturasy bolsa raýatlar, kärhanalar we döwlet edaralary üçin jemgyýetçilik hyzmatlaryny üpjün edýän maglumat-aragatnaşyk tehnologiýasydyr. Bu tehnologiýanyň giňden ulanylmagy dürli ugurlara degişli amallaryň ýerine ýetirilmegini ýeňilleşdirýär, maglumatlary bir ulgama birleşdirýär we wagty, serişdeleri tygşytlamaga, işewürligi, maýa goýum işjeňligini ýokarlandyrmaga ýardam berýär. Mälim bolşy ýaly, ýurdumyzda sanly ykdysadyýeti ornaşdyrmak hem-de «Elektron hökümet» ulgamyny doly derejede herekete girizmek boýunça netijeli işler alnyp barylýar. Bu ugurda Türkmenistanyň döwlet hyzmatlarynyň e.gov.tm bitewi portalynyň döredilendigini bellemek gerek. Bu portal raýatlardyr telekeçilere elektron görnüşde döwlet hyzmatlaryny hödürlemek üçin awtomatlaşdyrylan «Bir penjire» maglumat ulgamy görnüşindedir.

“Utgaşykly milli maliýe çarçuwalary arkaly deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan döwletlerde maliýe ulgamy boýunça durnukly ösüşi üpjün etmek” atly ugurdaş çäre BMG-niň Ösüş maksatnamasy tarapyndan guralyp, onda maliýe ulgamynda hyzmatdaşlyk etmek we tagallalary birleşdirmek barada pikir alşyldy. Çykyş edenler durnukly maliýe ösüşini üpjün etmegiň ähmiýetini bellediler. Şunda utgaşdyrylan milli maliýe çarçuwalarynyň Durnukly ösüş maksatlaryna ýetmekdäki ornuna üns çekildi. Netijeli milli maliýe syýasaty maýadarlar üçin has özüne çekiji gurşaw döretmäge ýardam berip biler. Şeýle hem milli ösüş meýilnamalaryny, DÖM bilen gönüden-göni baglanyşykly maliýeleşdiriş strategiýalaryny işläp düzmäge degişli teklipler beýan edildi. Bar bolan maliýeleşdiriş çeşmelerini seljermek we olaryň netijeliligine hem-de dowamlylygyna baha bermek, esasy maýa goýum ugurlaryny, olary maliýeleşdirmegiň mehanizmlerini kesgitlemek boýunça pikir alşyldy.

Bütindünýä Söwda Guramasy tarapyndan guralan “Ykdysady ösüş we söwdany ýeňilleşdirmek üçin ulag geçelgeleri” atly mejlisde ulag geçelgeleriniň dünýä ykdysadyýetiniň we halkara söwdanyň ösüşindäki möhüm ornuna üns çekildi. Bellenilişi ýaly, dürli ýurtlaryň ýa-da sebitleriň arasynda ýolagçylary we harytlary daşamagy üpjün edýän zerur infrastrukturalar, hususan-da, portlar, terminallar, logistika merkezleri ykdysady ösüşe uly goşant goşýar. Ulag geçelgeleriniň esasy maksady logistikany ösdürmekden, ýük daşamalarynda döräp biljek geografik we beýleki päsgelçilikleri aradan aýyrmakdan, gümrük amallaryny ýönekeýleşdirmekden, wagty, serişdeleri tygşytlamakdan, dürli ulag görnüşleriniň sazlaşykly hereketini ýola goýmakdan ybaratdyr. Bu bolsa eksport-import üçin täze mümkinçilikleri döredýär, bazarlara we çeşmelere elýeterliligi giňeldýär.

“Deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan döwletler üçin durnukly arabaglanyşyk” mowzugyna bagyşlanan ugurdaş çärede çykyş edenler bu ýurtlaryň ykdysady ösüşiniň we halkara söwda ulgamyna goşulyşmagynyň öňde goýýan wezipeleri bilen baglylykda, durnukly arabaglanyşygy üpjün etmegiň ähmiýeti barada durup geçdiler. Durnukly arabaglanyşyk bu ýurtlary sebit, dünýä bazarlaryna birikdirýän, maglumat we tehnologik elýeterliligi üpjün edýän ygtybarly, netijeli, tygşytly ulgamlary döretmegi göz öňünde tutýar. Şunda multimodal ulag geçelgelerini we infrastrukturasyny ösdürmek, logistika merkezleriniň, gury portlaryň işini kämilleşdirmek, goňşy ýurtlar bilen üznüksiz üstaşyr hyzmatdaşlygy ýola goýmak, gümrük amallaryny ýeňilleşdirmek, sanly tehnologiýalary ornaşdyrmak, degişli ugra ýöriteleşen ýokary derejeli hünärmenleri taýýarlamak ýaly wezipeleri ýerine ýetirmek möhümdir. Şeýle hem erkin üstaşyr hukugyny kepillendirýän, adalatly nyrhlarydyr şertleri kesgitleýän şertnamalaryň işlenip taýýarlanylmagy we durmuşa geçirilmegi barada aýratyn nygtaldy.

“Deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan döwletleri bütindünýä söwda ýollaryna birikdirmek: deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan döwletler bilen kenarýaka döwletleriň arasyndaky hyzmatdaşlygy giňeltmek” atly çäräniň gün tertibine ulag ulgamynda hyzmatdaşlyk etmegiň meseleleri girizildi. Nygtalyşy ýaly, DÇBÖBD bilen kenarýaka döwletleriň arasyndaky hyzmatdaşlygy pugtalandyrmak bu ýurtlaryň ählumumy söwda ýollaryna üstünlikli birikmegi üçin möhümdir. Özara bähbitlilik we ynanyşmak ýörelgelerine esaslanýan bu hyzmatdaşlyk üstaşyr daşamalar bilen baglanyşykly päsgelçilikleri ep-esli derejede azaldyp biler. Şunda täze şertnamalary baglaşmak, olaryň bu ugurda hereket edýänlerini rejelenen görnüşde kabul etmek, bilelikdäki serhet geçelgelerini we serhetara söwda zolaklaryny döretmek, halkara hukugyň wezipelerine laýyklykda hereket etmek, bilelikdäki ulag infrastrukturasyny ösdürmek, maýa goýum babatda hyzmatdaşlyk etmek, institusional gatnaşyklary ýola goýmak, bilelikdäki iş toparlaryny döretmek, özara maglumat alyşmak we öňdebaryjy tejribäni paýlaşmak bilen bagly garaýyşlar beýan edildi.

Umuman, geçirilen ugurdaş çärelerde DÇBÖBD-de durnukly ykdysady ösüşi üpjün etmek arkaly ählumumy ösüşe goşant goşmagyň mümkinçilikleri barada giňişleýin pikir alyşmalar boldy. Olara gatnaşyjylar mejlisleriň ýokary guramaçylyk derejesini belläp, türkmen tarapyna hoşallyklaryny beýan etdiler.